Miasta, których gdzie indziej we wczesnym średniowieczu prawie w ogóle nie było, tu szybko osiągnęły wysoki poziom rozwoju i potęgę, stały się ważnym czynnikiem walk politycznych. Teoretycznie zależne od cesarstwa niemieckiego, w rzeczywistości cieszyły się dużą swobodą i samodzielnością. Cały kraj rozbity był na setki miast i księstw, będących właściwie niezależnymi państwami. Feuda- łowie odgrywali tu znacznie mniejszą rolę polityczną i gospodar­czą niż gdzie indziej. Ożywiony handel i rozwój rzemiosła przyczyniały się do wzrostu potęgi miast i zamożności ich mieszkańców (oczywiście, nie wszystkich). Można nawet mówić o zalążkach pewnych form kapitalizmu w miastach średniowiecznej Italii.

Kupcy, właścicie­le manufaktur, bankierzy stanowili klasę rządzącą. Należeli do niej także panowie feudalni, w tym kraju nie brzydzący się za­jęciami, które w innych krajach nie licowały ze szlachetnym urodzeniem, ów żywy rozwój gospodarczy i polityczny włoskich miast-państewek nie oznaczał społecznej harmonii i zgodnego współżycia mieszkańców. Przeciwnie — dochodziło do nieustan­nych konfliktów, walk między plebsem a patrycjuszami, między feudałami a społecznością miejską, wreszcie między poszczegól­nymi państewkami, a także między wzbogaconymi rodami ku­pieckimi czy bankierskimi. W tej sytuacji i we Włoszech nie zapomniano o architekturze obronnej.  Włoska architektura obronna doby romańskiej odznacza się doskonałą techniką, murarką opartą na dobrej tradycji antycznej, pewnymi formami i elementami naśladującymi formy i elementy antyczne, lecz przede wszystkim różnorodnością typów budowli obronnych. 

Wznoszono więc masywnie ufortyfikowane zamki książęce czy cesarskie na wolnej przestrzeni, z wykorzystaniem topografii miejsca, warowne miejskie rezydencje arystokracji, częściowo ufortyfikowane pałace-siedziby władz miejskich, wa­rowne klasztory, kampanile przy kościołach, wysokie wieże obronne przy domach bogatych mieszczan lub arystokracji, wre­szcie same domy mieszkalne — wielopiętrowe, z pewnymi ele­mentami obronnymi. Otaczano też całe miasta murami obronny­mi. Temu ostatniemu rodzajowi fortyfikacji {w całej Europie) będzie jednak poświęcony osobny podrozdział. Z zamków panów feudalnych na szczególną uwagę zasługuje warowna siedziba książęca w Bari. Ten potężny zamek, zbudo­wany na planie trapezu zbliżonego do prostokąta, uderza masyw- nością murów zewnętrznych i ich kubiczną zwartością. Naroża jednego z krótszych boków flankują dwie potężne wieże, z niewielkimi otworami strzelniczymi. 

Jedna tylko brama prowa­dzi do obszernego, prawie prostokątnego dziedzińca wewnętrzne­go. Ten typ warownej rezydencji — o surowych elewacjach zewnętrznych i pięknym dziedzińcu wewnętrznym, na który otwierają się okna pomieszczeń mieszkalnych — stanie się na długie stulecia charakterystyczny dla architektury włoskiej.Najpiękniejszym i najciekawszym obiektem późnoromańskiej architektury obronnej Italii, z pewnymi cechami gotyckimi (sklepienia) i świadectwami wpływów budownictwa arabskiego, jest, dość dobrze do dziś zachowany, zamek cesarza Fryderyka II w Andrii (w prowincji Apuli) — Castel del Monte — zbudowany w latach 1240—1250. Zamek ten odznacza się idealną wprost regularnością planu  i harmonią wszystkich elementów bryły.

Ośmiobok murów obronnych, z ośmio- bocznymi basztami (w których mieszczą się klatki schodowe i stanowiska dla łuczników w wąskich otworach strzelniczych) na narożnikach zamyka ośmioboczny dziedziniec wewnętrzny. Dwa wejścia, usytuowane pośrodku dwu przeciwległych boków, nie prowadzą wprost na dziedziniec, lecz tylko bezpośrednio do pomieszczeń wejściowych. Pomieszczenia (po osiem identycz­nych w każdej z dwu kondygnacji) łączyły ze sobą drzwi umie­szczone w połowie ścian bocznych. Z jednego tylko pomieszcze­nia można się było dostać na dziedziniec.Zamek imponuje zarówno przemyślanym systemem fortyfika­cyjnym, jak i pięknem architektury oraz wystroju. Jak przysta­ło na rezydencję cesarską, wnętrza zdobiły tu marmurowe kolum­ny, z mozaikowymi kapitelami typu arabskiego, dekoracje ścian, rzeźbione portale.

Zamek miał też ciekawe urządzenia hydrauli­czne, z kanałami do spływu wody z dachu, wykorzystywanej w instalacjach sanitarnych. Podobne urządzenia znajdowały się zresztą i w innych zamkach południowej Italii oraz Sycylii (np. w zamkach Maniące w Syrakuzach czy Ursino w Katanii), któ­rych Fryderyk II, prowadząc niemal stale walki z papiestwem i miastami włoskimi, zbudował wiele. Do najokazalszych budowli publicznych rosnących w potęgę miast włoskich omawianego okresu należały siedziby władz miej­skich. Nosiły one różne nazwy, wywodzące się zwykle od nazw samorządów miejskich lub ich ważnych instytucji, a więc na przykład Palazzo della Kagione (Pałac Sądu), Broletto (siedziba zgromadzeń, w miastach lombardzkich), Palazzo del Capitano (siedziba — jakby dziś należało powiedzieć — prezydenta mia­sta), Palazzo del Popolo, Palazzo del Pubblico czy Palazzo della Signoria (siedziba władz miejskich). Budowle te, choć może nie najwarowniejsze, odznaczały się jednak pewnymi elementami obronnymi.

Prawie zamsze w zwieńczeniu murów otrzymywały krenelaż, nierzadko też nad bryłą obiektu wznosiła się potężna obronna wieża. Z terenów środkowej Italii warto wymienić jedną z najstar­szych tego typu budowli (z 1157 r.), zachowanych do dziś — Pa­lazzo del Capitano w Orvieto. To niewielkie miasteczko było po­siadłością papieża, lecz jego obywatele uporczywie walczyli o własną niezależność. Palazzo del Capitano jest tego wymownym świadectwem. Usytuowany w centrum miasteczka, na styku dwu placów, pałac dźwiga się dumnie solidną, czworoboczną bryłą, z rzędem półkoliście zamkniętych okien na piętrze (mieściła się tu m. in. sala posiedzeń magistratu) i maleńkich okienek w dru­giej kondygnacji, zwieńczoną krenelażem. z blankami w kształcie jaskółczych ogonów. Galeria z tarasem na wysokości drugiej kon­dygnacji i narożne dwubiegowe schody prowadzące na ten taras pochodzą już z roku 1301.

Podobną formę czworobocznej budowli, o elewacjach znacznie surowszych, z gdzieniegdzie tylko umieszczonymi niewielkimi ot­worami okiennymi (obecne, gotyckie, są wynikiem częściowej przebudowy) i zwieńczonych zębatym krenelażem, prezentują również Palazzo dei Priori (zbudowany w latach 1208—1257) w toskańskim mieście Volterra oraz Palazzo Pretorio (z XIII w.) w Prato. Do fasady pierwszej z wymienionych budowli przylega silna czworoboczna wieża obronna, wznosząca się wysoko nad ko­roną pałacowych murów. Otaczają ją dwa pierścienie krenelaży na machikułach, jeden w zwieńczeniu, drugi w połowie części wieży wystającej nad wysokość murów. Jeszcze wyższa wieża, po­nura w swym wyrazie, zupełnie pozbawiona otworów okiennych, zwana Rognosa (z 1239 r.), wyrasta nad Palazzo del Podesta w San Gimignano.

Może najbardziej warowny charakter spośród pałaców zarzą­dów miejskich w Italii ma jednak Palazzo Comunale w Ferrarze. Zbudowany w roku 1243, zawiera już, w kształcie niektórych elementów (np. okien w kondygnacji reprezentacyjnej), pewne cechy gotyckie. Całość bryły, charakter elewacji, należy jednak do stylu późnoromańskiego. Czworobok budowli wieńczy wsparty na machikułach krenelaż, z zębami w kształcie jaskółczych ogo­nów, z krótszego zaś boku do pałacu przylega masywna, kwadra­towa w planie wieża obronna, najeżona groźnymi blankami. Po­dobne blanki wieńczą też Palazzo del Comune w Piacenzy (z 1280 r.) i wiele innych budowli omawianego tu rodzaju. Jeśli o samych budowlach publicznych, takich jak właśnie pa­łace władz miejskich, nie zawsze można mówić jako o obiektach w pełni warownych (wszak były przede wszystkim reprezentacyj­nymi gmachami najwyższych urzędów), to często łączące się z ni­mi wieże stanowiły już właściwie elementy wyłącznie obronne.